تاریخ شفاهی موسیقی ایران؛
استاد مصطفی محبی زاده و یك سینه خاطره از موسیقی ایرانی
برتریها: استاد مصطفی محبّی زاده، خواننده‌ی موسیقی ایرانی و از شاگردان برجسته‌ی استاد جلال الدین تاج اصفهانی است. این استاد آواز در گفت و گو با ایرنا خاطره ها و نکته های نابی را از بزرگان و نامدارانی چون استادان تاج، حسن کسایی و سید محمد طاهرپور و نیز موسیقی ایرانی در دهه های گذشته بازگو کرده است.
درختِ تناور و باشکوه زندگانی و هنر استاد جلال الدین تاج اصفهانی، آن چنان پُربار و بابرکت بوده است که ثمره های درخشان و جاویدان آن وجودِ گران قدر که همانا شاگردانِ استاد تاج هستند نیز توانسته اند همچنان سایه‌ی تاج را بر سر موسیقی ایرانی گسترده و باقی بدارند. در تاریخ موسیقی آوازی ایران، کم تر استادِ آوازی را می توان یافت که شاگردانش توأمان از دید تعداد و کیفیت هنری، به پای شاگردانی که استاد تاج پرورش داده است، برسند. استاد تاج هم خود به بالاترین جایگاه در آواز رسیده بود و هم شاگردانی را پرورش داد که آنان نیز امروز جزو مفاخر و سرمایه های موسیقی و آواز اصیل ایرانی به شمار می آیند.
استاد مصطفی محبّی زاده، یکی از همین شاگردانِ نامدار و برجسته‌ی استاد تاج است که سال ها در محضر استاد تاج و دیگر استادانِ بزرگ شیوه‌ی اصفهان کسب فیض کرده و امروز خود یکی از گنجینه های آواز ایرانی به شمار می آید. این استاد آواز ایران در سال ۱۳۳۰ در شهر هنرزا و هنرمندپرور اصفهان به دنیا آمده است و از همان روزگار کودکی تا امروز، زندگی خود را یک سره با آواز پیوند داده است. این شاگردِ قدرشناسِ استاد تاج وقتی از استادان خویش یاد می کند، چنان با احترام از آن زنده یادان نام می برد که گویی درلحظه خودرا در مقابل استادان خویش حاضر می بیند؛ مانند آن زمان که در کلاس و محضرِ آنان حضور می یافت و تلمّذ می کرد. استاد محبّی زاده که روزگاری خود با عشق و اشتیاق به فراگیری دقایق و ظرایف آواز اصیل نزد بزرگان شیوه‌ی آوازی اصفهان می پرداخته، حال سال ها است که به پرورشِ شاگردانی علاقمند به آواز مشغول می باشد.
آنچه در ادامه تقدیم شده، حاصل گفت وگویی است مفصّل با این استاد آواز سرزمینمان که به لطف شکیبایی استاد، فراهم آمده است. بدون شک نکته های کمتر گفته و شنیده شده ای که در این گفتگو بیان شده است، برای دوستداران موسیقی و آواز اصیل ایرانی جذّاب و خواندنی خواهد بود.
آوازهای پدر
جناب استاد محبی زاده، علاقه و گرایشِ اولیه‌ی شما به آواز از کجا مایه گرفته و این علاقه مندی از چه سنّی در وجود شما شکل گرفته است؟
در خانواده‌ی ما، صدای آوازی از طرف پدری موروثی است؛ و پدربزرگم (پدرِ پدرم) و پدرم و خودِ حقیر و فرزندانم از این موهبت الهی یعنی صدای خوش بهره مند بوده و هستیم و خدا را شکر قدرش را هم می دانیم و از حضرت پروردگار سپاسگزاری می نماییم. من از زمان طفولیت که دبستان می رفتم، برای خودم زمزمه می کردم اما خجالت می کشیدم که جلو پدرم بخوانم، با این وجود مرتب از جانبِ مادرِ پدرم و پسرعمه ام تشویق می شدم، می گفتند چه صدای قشنگی داری! اما خیلی متوجه نمی شدم که منظور آنان چیست، برای اینکه نمی دانستم محدوده‌ی صدا چیست و چه باید بکنم.
مرحوم حاج تقی محبّی زاده، پدر استاد پدرم معمار بودند و غروب ها که از سر کار می آمدند، پس از استراحتی و خوردن چای، هر شبی یک آوازی را می خواندند و این آواز خیلی به دلِ ما بچه ها، یعنی من و دو خواهرم می نشست. این بود که در همان کودکی تحتِ تأثیر این آوازهای پدر بودم. به هرترتیب در همان سنّ و سال، یعنی دوازده سالگی قرآن مدرسه را می خواندم و آوازهایی هم می توانستم می خواندم و خلاصه می دیدم که خیلی دارم، تشویق می شوم. تا اینکه بالاخره پدر هم از گوشه و کنار صدای من را شنیدند و بعد به من فرمودند یک نفر در اصفهان هست به نام استاد تاج؛ شما بروید نزد ایشان آواز یاد بگیرید.
بنابراین، می توان نتیجه گرفت که اولین استادِ آوازِ شما، همانا پدر بزرگوارتان بوده اند.
بله، همین طور است؛ خدا رحمت کند، اموات شما و پدر من را. ایشان آوازها را بلد بودند اما نه بگونه ای که به جزئیات آنها واقف باشند؛ به صورت کلی می دانستند که این آواز مثلاً در دستگاه سه گاه است، یا در افشاری است یا در شور است یا مثلاً آن آواز در بیات ترک است.
یعنی فضای کلیِ هر دستگاه یا آواز را می شناختند اما به همه‌ی گوشه ها احاطه نداشتند؟
گوشه های ردیف را تنها در حدّ گوشه های شاخص می شناختند و می دانستند، مثل گوشه های عراق و مخالف.
صداهایی که دوست می داشتم؛ از استاد تاج تا استاد اکبر گلپایگانی
در همان سنین نوجوانی که شما تحت تأثیر صدای پدر مرحومتان بودید، آیا صداهای دیگری هم بودند که گوش دادنِ به آنها در اشتیاق و علاقه‌ی شما به آواز اثرگذار بوده باشد؟
بسیار! صدای استاد تاج که از رادیو اصفهان پخش می شد و صدای شاگرد قدیمی ایشان، مرحوم استاد حسین قدیری گزی. من در همان نوجوانی بسیار شایق و مایل بودم که به این دو صدا که از رادیو اصفهان پخش می شد، گوش دهم اما بلد نبودم که اینها چه آوازی است و این دستگاه و گوشه ای که می خوانند یعنی چه؛ فقط همان گونه که گوش می دادم، شعرهای آنچه را که می خواندند، می نوشتم. مثلاً بالای صفحه می نوشتم، افشاری یا نوا یا ترک و شعرها را هم زیر آن می نوشتم و به همان سبک با کمی تغییرات برای خودم می خواندم.
استاد جلال الدین تاج اصفهانی غیر از این صداها، از صدای زیبا و تأثیرگذار استاد اکبر گلپایگانی بسیار بهره ها بردم و صدای ایشان بسیار در جان من اثر گذاشته بود. همینطور بسیار مایل بودم به گوش دادن به آوازهای مرحوم اقبال آذر یا همان اقبال السلطان که لهجه‌ی ترکی هم در آوازشان به شیرینی خودنمایی می کرد.
ضبط صوتی که با پول ناهار خریداری شد
با این مطلبی که فرمودید، معلوم می شود که جناب عالی از همان کودکی و نوجوانی شنونده‌ی حرفه ای موسیقی بوده اید و سلیقه و علاقه‌ی موسیقایی تان را در همان سنین پرورش داده بودید و می کوشیدید با شنیدن آثار این بزرگان، آن علاقه را در راه مناسب و درست هدایت کنید.
بله، بسیار بسیار زیاد؛ اینکه می گویم بسیار زیاد، از این جهت است که در همان دورانِ نوجوانی که در دبیرستان هاتف درس می خواندم، خانواده روزی دوازده ریال به من می دادند تا با آن ناهاری تهیه کنم و بخورم و در مدرسه بمانم، تا دیگر مجبور نباشم برای ناهار به خانه بیایم و باردیگر به مدرسه برگردم. من اما به جای خریدن ناهار، یک نان با مختصر پنیری می خوردم و از آن دوازده ریال، یک تومان یا هشت، نُه ریالش را پس انداز می کردم تا اینکه توانستم یک ضبط صوت بخرم به مبلغ هزار و دویست و پنجاه تومان. این ضبط صوت را من همین طور در کلاس استاد تاج، در کلاس استاد حسین یاوری (نوازنده‌ی بی نظیر نی و موسیقی دان) و بعضاً در محضر استاد محمد طاهرپور و گاه خدمت استاد حسن کسایی می بردم و این ضبط صوت انیس و مونس من بود و گوشه های غریب و گوشه های شاخص و آنهایی را که نمی دانستم، با این ضبط صوت ضبط می کردم و می بردم خانه و با چه شوقی تا پاسی از نیمه شب به آنها گوش می دادم و تا یاد نمی گرفتم، نمی خوابیدم.
بازگردیم به راه یابی حضرت عالی به محضر مرحوم استاد جلال الدین تاج اصفهانی. شما فرمودید که پدرتان شما را به حضور در کلاس استاد تاج تشویق و راهنمایی کردند. اولین بار کی در کلاس استاد حاضر شدید؟
من این فرمایش پدر را پشت گوش انداختم تا اینکه در سن بیست و یک سالگی، به صورت دقیق نورسیده بیست و دو سالگی شده بودم رادیو و تلویزیون اصفهان در فراخوانی اعلام نمود که هر کس مایل است در کلاس استاد تاج شرکت کند، بیاید به آدرس چهارباغ بالا، کوچه هدایت. در آن زمان بود که من اولین بار مشرّف شدم، خدمت استاد تاج و نزد ایشان تست آواز دادم و شدم شاگرد رسمی استاد تاج. این برای من نشانگر این بود که لطفِ خداوند بیشتر از بقیه شامل حال بنده شده است.
استاد محبّی زاده در کنار استاد تاج در آن جلسه‌ی تست، من وسط سالن نشسته بودم که استاد به من گفتند: «شما بخوانید.» من هم خواندم. استاد تاج گفتند: «این که می خوانید چیست؟» (یعنی در چه دستگاهی است؟) گفتم: «نمی دانم!» استاد فرمودند: «شور خواندید.» گفتم: «لطف شما است حضرت استاد.» پس از آن هم اسم من را نوشتند که شدم شاگرد رسمی ایشان. کار ما از آنجا شروع شد، پس از آن هم رفتیم در محله‌ی «بیشه‌ی حبیب» و کلاس هایمان را نزد استاد تاج در آنجا ادامه دادیم. ما که در آنجا در کلاسِ آواز استاد تاج بودیم، هنرآموزانِ ساز نی هم در همان بیشه‌ی حبیب در کلاس استاد حسن کسایی مشغول فراگیری بودند.
هم کلاسی هایی که همه استاد شدند
در آن جلسه‌ی تستِ فراخوانی که برای کلاس استاد تاج داده شده بود، آیا چهره های شاخص دیگری هم حضور داشتند؟
بله؛ آقای علی اصغر شاهزیدی، حاج آقا ناصر یزدخواستی، آقای علیرضا افتخاری و آقای سید محمدکاظم روضاتی که خدا ایشان را رحمت کند.
همان مرحوم آقای روضاتی که مدّاح هم بودند؟
بله، ایشان ماه مبارک رمضان در رادیو اصفهان سحری خوانی می کردند. ایشان بسیار توانمند بودند و مدّاحی می کردند.
پس درواقع این استادانی که نام بردید، هم دوره های شما در کلاس استاد تاج بوده اند.
بله، آقایان یزدخواستی، شاهزیدی و افتخاری در همان کلاس چهارباغ بالا هم دوره های من بودند. گاهی نیز استاد احمد مراتب تشریف می آوردند. آقای احمد محبی هم بودند که البته ایشان بعدها در کلاس بیشه حبیب آمدند و در کلاس چهارباغ بالا نبودند. آقای محمدتقی سعیدی هم همین طور؛ ایشان هم در بیشه حبیب به کلاس استاد تاج آمدند.
امروز کلاس های آموزش آواز، اغلب به صورتِ تک نفره و خصوصی یا با تعداد اندکی از هنرجویان، به شکل نیمه خصوصی برگزار می گردد. می خواستم بدانم که فضای کلاسِ آوازِ استاد تاج چگونه بوده است؛ آیا ایشان نیز به صورتِ خصوصی کلاس برگزار می کردند؟
کلاس استاد تاج عمومی بود و با حضور تعدادی از شاگردان برگزار می شد، اما خانواده‌ی آقای تاج، دخترخانم ها و دامادهایشان واقف به این مساله هستند که من غیر از کلاس چهارباغ بالا و بیشه‌ی حبیب، منزل استاد نیز به شکل خصوصی نزد ایشان کلاس می رفتم. البته این، علت هم دارد؛ من یک ژیان زرد رنگ مدل پنجاه و چهار داشتم و یک روز که استاد در ماشین بنده نشسته بودند، من یک قطعه‌ی کوتاهی خواندم و ایشان به من فرمودند، البته استاد نام من را به شکل «محبی» بیان می کردند، ایشان فرمودند: «آقای محبی، شما غیر از کلاس، منزل هم بیایید.»
من نوار کاستی دارم که یک روز رفته بودم منزل استاد تاج برای یادگرفتن گوشه‌ی «دلکش» ماهور. یک میز گردی در ایوان بود و دو، سه صندلی هم دور آن قرار داشت. استاد تاج هم آستین های پیراهنشان را مانند حالتی که بخواهند وضو بگیرند، بالا زده بودند؛ تازه از خواب پاشده بودند. من وارد شدم و ضبط صوت را هم با خودم برده بودم و گفتم: «استاد، گوشه‌ی دلکش را امروز به من یاد بدهید.»
ایشان چون تازه از خواب برخاسته بودند، هرچه خواندند، صدایشان باز نمی شد. آن وقت با همین لحن که در نوار هم ضبط شده، به من فرمودند: «شما یک وقت هایی درخواست می کنید که صدا آماده نیست!» یعنی صدا گرفته بود و هنوز روان نشده بود؛ اما پس از این، ایشان آغاز کرد به صاف کردنِ صدا و در این نشست کار به جایی رسید که گوشه های «دلکش» و «قرچه» را خواندند و (از لحاظ اوج) تا جاهایی رفتند که اصلاً من گیج شدم! بعد فرمودند: «آقا، یک روزی معلوم می شود اینها چیست که من خوانده ام! این «نوروز عرب» و این «نوروز صبا» بود! بعداً معلوم می شود من چه خوانده ام.»
به هرترتیب، آن روز یک روز خاصی برای من بود؛ صدای استاد اولش گرفته بود و بعد مانند آبِ یک چاه عمیق باز شد. خلاصه غیر از کلاس، گه گاه منزل استاد تاج هم می رفتم، اما درکل، کلاس استاد به صورت عمومی بود و با حضور حدود بیست شاگرد برگزار می شد.
استاد تاج با شاگردانش دوست بود
شیوه‌ی مرحوم استاد تاج در آموزشِ گوشه های ردیف به شاگردان چگونه بود؟
در همان جمعِ شاگردان مثلاً اگر درس امروزمان گوشه‌ی «شهابی» بود، استاد رو به یکی از شاگردان می کردند و می گفتند شما بخوانید و بعد به دیگری می گفتند که شهابی را بخواند و به همین شکل دور زده می شد و همه می خواندند. یکی از بچه ها هم بود که هیچگاه نمی خواند. استاد به او می گفتند: «شما تب دارید؟! چرا نمی خوانید؟» بعد می گفتند: «خب، طوری نیست، اشکالی ندارد، شما همین طور گوش بدهید.»
روحیه و نحوه‌ی برخورد مرحوم استاد تاج در کلاس چگونه بود؟
استاد آن قدر با ما رابطه‌ی دوستانه ای داشتند که ما تفریح مان و جمعه هایمان را کاملاً با استاد می گذراندیم. به طورکلی استاد تاج زبان بسیار لیّن و آرامی داشتند و برادرگونه با ما رفتار می کردند و با شاگردانشان دوست بودند. غیر از کلاس، بعضاً هفته ای یک روز می رفتیم به منطقه‌ی «فنارت» در جنوب شرقی اصفهان. آقای شاهزیدی یک ژیان استیشن داشت و زحمت می کشید صبحِ تاریکی می رفت، خیابان شاه عباس خاکی کله پاچه را می گرفت و من هم با ژیانم دوربین و ضبط صوت را می بردم و آقای یزدخواستی هم بودند.
از راست: استادان یزدخواستی، تاج، محبّی زاده، شاهزیدی، از بستگان آقای روضاتی، سید محمدکاظم روضاتی عکس هایی را هم که از این جلسات می گرفتیم، من پخش کردم بین دوستان. این عکس ها را من با دوربین «لوبیتل ۲» روسی ام گرفته ام؛ دوربین را روی سه پایه می گذاشتم و تکمه‌ی خودکار دوربین را می زدم و جای خودم را هم کنار استاد مشخص می کردم و پیش از اینکه دوربین عکس بگیرد، با چه ذوق و شوقی می دویدم سر جای خودم که مشخص کرده بودم. در یکی از این جلسه ها خانم استاد تاج و استاد یاور (مرحوم استاد حسین یاوری) را هم همراه خودمان بردیم که تصاویر آن جلسه هم نزد من موجود است.
فضا و حال و هوای کلاس استاد به چه صورت بود؟
فضای کلاسمان به صورت دوستانگی بود. من نوار کاستی از یکی از جلسه های کلاس دارم که قسمتی از آنرا به آقای یزدخواستی داده ام. دختر ایشان به من گفتند: «آقای محبی زاده، بخشی از این نوار را به من بدهید.» من به ایشان گفتم: «شخصی از دیگری پرسید که اینها چیست؟ پاسخ داد که سرکه است. اظهار داشت: چه نوع سرکه است که این قدر خوش طعم است؟ او اظهار داشت: سرکه‌ی هفت ساله است. اظهار داشت: یک خرده اش را به من بدهید. او هم پاسخ داد که اگر می خواستم بدهم که هفت ساله نمی شد!» به هرروی من بخشی از این نوار کاست را که در کلاس استاد تاج ضبط کرده بودیم، دادم به آقای یزدخواستی. من در آن نوار گفته ام که «حاج آقا ناصر، بیایید با هم یک تکه گل و بلبل بخوانیم»؛ و این را در بیات ترک خوانده ایم. منظورم از گفتن این مطلب، این بود که بگویم کلاسِ ما منحصر به این نمی شد که در هر جلسه تنها همان گوشه ای را که درس آن روز بود، بخوانیم؛ گاهی هم حاشیه می رفتیم، مثلاً یک تکه ضربی یا «کار عمل» نیز می خواندیم.
سه تن از شاگردان استاد تاج: استادان احمد مراتب، مصطفی محبّی زاده و سید رضا طباطبایی جناب استاد، می شود یکی از خاطره هایتان را از کلاس مرحوم استاد تاج بفرمایید؟
یکی از دوستانم که اسم نمی برم، یک روزی آهنگی ساخته بود در مایه‌ی دشتی و آنرا در کلاس برای استاد خواند. من یک مقداری در کلاس شیطان بودم و به استاد گفتم: «استاد این باید تحریرهایش این طور باشد.» استاد به جهت اینکه بین ما صلح و صفایی برقرار کنند، گفتند: «بله، جانم؛ آن طور خوبه، این هم یک نوع دیگرش است، اشکالی ندارد.» آن دوست ما اظهار داشت: این آقای محبی اصلاً از صدای من بدش می آید!» اما استاد گفتند: «نه جانم، بدش نمی آید؛ نظرش را می گوید.» بیشتر خاطراتی که ما از کلاس استاد تاج داریم، برمی گردد به حضورمان در کنار رودخانه در فنارت که دسته جمعی به همراه استاد تاج به آنجا می رفتیم.
استاد می گفتند که لازم نیست یک دستگاه یا یک آواز را یک نفر بخواند؛ هر نفرتان یک گوشه را بخواند. استاد تاج اول یک درآمد را شروع می کردند و ما دنبالِ آنرا می گرفتیم و می خواندیم. هم زمان با خواندنِ ما پرنده های روی شاخه ها نیز به صدای ما گوش می دادند و وقتی ما ساکت می شدیم، آنها شروع می کردند به خواندن و باردیگر ساکت می شدند تا صدای ما را گوش دهند. همین طور قورباغه ها داخل آب رودخانه بسیار زیبا سروصدا می کردند و بدین ترتیب یک صحنه‌ی فوق العاده زیبایی را همین جانداران خدا برای ما رقم می زدند.
دعای پدر در حق استاد تاج
یکی از نکته های مهمی که همگان درباره‌ی روان شاد استاد تاج بیان کرده اند؛ اخلاق استاد است. استاد تاج، هم چنان که تاجِ آواز ایران بوده اند، آن چنان سجایای اخلاقی زبانزدی داشته اند که گویی تاجی از مکارم اخلاق نیز بر سرِ شخصیت ایشان خودنمایی می کرده است. امروز اما وقتی رفتار و اخلاق بعضی از افرادی را که تازه در هنر به جایی رسیده اند - و البته این «به جایی رسیدن» یک صدم و حتی یک هزارمِ مرتبه‌ی هنری والای استاد تاج هم نمی گردد – را در نظر می گیریم، چیزی جز تکبر و خودپسندی نمی یابیم. به نظر شما چگونه بود که استاد تاج با وجود اینکه در اوج شهرت و محبوبیت و جایگاه والای هنری بودند، توانسته بودند یک سره بر خوی های ناپسندی که گاه به دنبال شهرت، انسان را در بند می کشد، چیره شوند؟
استاد تاج به کمال اخلاق رسیده بودند و من روز سیزده آذر امسال (سال روز وفات استاد تاج) که به دعوت آقای فرید صلواتی در تخت فولاد بر مزار استاد دعوت شده بودم، گفتم که خانم آقای تاج می فرمودند که شیخ اسماعیل تاج، پدر آقای تاج، دعا می کردند به آقای تاج که «بابا، جلال، الهی عمر طولانی و باعزتی پیدا کنی که سرِ زانوهایت موی سفید دربیاید.» از بس از جلال راضی بودند، از بس این پسر باادب بود. خانم آقای تاج الآن زنده هستند و این را آقا همایون (پسر استاد) سیزده آذر برای من گفتند که خانم آقای تاج فرمودند: «آن چیزی که تاج را تاج کرد و شاخص شد، ادب استاد تاج بود.» می خواهم این را عرض کنم که هر فرد ادب داشته باشد، به همه جا می رسد و هرشخص هم که ادب نداشته باشد، هرچه قدر هم تلاش کند، نتیجه صفر خواهد بود و مدام پایین تر خواهد رفت.
استاد تاج در کنار پدر استاد تاج دارای کمالات خُلقی بودند که غرور و تکبر نداشتند. من یک روز داشتم با ایشان می رفتم منزل شاطر رمضان ابوطالبی، در خیابان کاشان. ماشین را پارک کردم و آن تکه از کوچه را که ماشین رو نبود، پیاده می رفتیم. چند قدم مانده به خانه‌ی آقای شاطر رمضان، یک وقت دیدم که آقای تاج گفتند: «سلام جانم.» من نگاهی کردم و دیدم به جز دو تا بچه که داشتند خاک بازی می کردند، کسی در آنجا نیست. گفتم: «ببخشید استاد، به چه کسی سلام کردید؟» گفتند: «به این بچه ها، جانم؛ پدرم، به این بچه ها سلام کردم که در آینده یادی از ما بکنند.» گفتم: «آقا اینها که عقلشان نمی رسد.» گفتند: «می رسد! یک وقت بین اینها می گویند این که بود که به ما سلام کرد؟ آن وقت یکی می گوید این تاج بود که سلام کرد! همین می ماند در حافظه یشان.»
شما ببینید تواضع با ایشان چه کار کرده بود. پدرشان، شیخ اسماعیل تاج، این را دریافته بود که پسرش چه جواهری خواهد شد. این، گِل و خشت آقای تاج را پدر درک کرده بود که چه دُرّ گرانبهایی دارد و من مانند استاد تاج تقریباً شخصی را ندیدم. پس از ایشان، من استاد مرحوم سید محمد طاهرزاده، ملقّب به طاهرپور را دیدم که کم از استاد تاج نبودند. خدا شاهد است، ایشان هم انسان بسیار وارسته و متواضع و حنجره طلایی بودند که استاد تاج می گفتند: «آقا محمد صدای بسیار نمکی و زیبایی دارد.»
دستم خورد به تکمه‌ی رادیو و صدایم برای استاد یاور پخش شد!
شما به جز استاد تاج، محضر استادان حسن کسایی، سید محمد طاهرپور و حسین یاوری را هم درک کرده اید. حضرت عالی بعد از اختتام کلاس استاد تاج نزد این استادان می رفتید یا هم زمان با همان دوره‌ی کلاسِ استاد تاج محضر این بزرگان را هم درک می کردید؟
رفتنِ بنده نزد استاد حسین یاوری که در اصل نامشان حسین احمدیان بود و معروف بودند به «یاور» این طور بود که یک روز من رفتم به ایشان سر بزنم که یک آقایی در آنجا نشسته بود و گفت شما ساز می زنید؟ گفتم من می خوانم. آن ضبط صوتم را هم من با خودم برده بودم و در همین لحظه دستم خورد به تکمه‌ی رادیو که صدای آقای اصغر داروغه، گوینده‌ی رادیو اصفهان پخش گردید که اظهار داشت: «در برنامه‌ی موسیقی ایرانیِ این ساعت، محبّی زاده تصنیف «قصه‌ی دل» را در شور و عشاق می خواند؛ آهنگ از مرحوم استاد عبدالحسین برازنده؛ شعرِ ترانه از سخای اصفهانی.» اینکه پخش گردید، استاد یاور گفتند: آقای محبّی زاده، این کیه؟ گفتم: «آقا این منم جسارتاً.» گفتند: «زیادش کن ببینم؛ مگر در رادیو می خوانی؟» گفتم: «آقا بله.» من یک سال بعد از آنکه رفتم، خدمت استاد تاج، فوراً رفتم رادیو. استاد یاور گفتند: «صدایتان خوب است؛ شما بیایید پیش من.» از سال ۱۳۵۴ تا چند ماهی از اوایل ۱۳۵۷ می رفتم، خدمت استاد یاور. این سه سال و خرده ای هم زمان بود با کلاس استاد تاج.
استاد محبّی زاده در کنار استاد یاوری دقیقاً چه سالی به رادیو تشریف بردید؟
سال ۱۳۵۲ خدمت استاد تاج رفتم و سال ۱۳۵۳ رفتم به رادیو. امشب تست دادم و فردا شب آهنگ عبدالحسین خان برازنده را که پسرشان، جمشید، عرضه کرده بود، من خواندم و پس فردا شبش از رادیو پخش گردید.
وقتی استاندار از استاد تاج خواست تا بهترین شاگردانش را نام ببرد
محضر مرحوم استاد کسایی را چه زمانی درک کردید؟
من از همان زمانی که با استاد تاج آشنا شدم، خدمت استاد حسن کسایی، رحمة الله مقابل، خداوندگار موسیقی و نوازنده‌ی چیره دست نی، هم می رسیدم. کنار کلاس استاد تاج، استاد کسایی نیز در کلاسی تدریس می کردند. آقای نعمت الله ستوده، آقای منوچهر غیوری و دیگر دوستان می آمدند به کلاس استاد. یک روز هم استاندار وقت اصفهان، آقای [اکبر] زاد، آمدند کلاس استاد تاج. آقای ستوده نی زدند و استاد تاج هم افشاری خواندند. بعد آقای استاندار اظهار داشت: «آقای تاج، بهترین شاگردهایتان چه اشخاصی هستند؟» ایشان هم گفتند: بله، مرحوم سید رحیم، مرحوم حسین خضوعی و حبیب شاطر حاجی». خلاصه بنا کردند به نام بردن از استادانشان. استاندار گفتند: «پرسیدم بهترین شاگردانتان چه افرادی هستند؟» استاد تاج هم ما چهار نفر را اسم بردند؛ یعنی بنده‌ی حقیر و آقای یزدخواستی و آقای شاهزیدی و آقای افتخاری. بهترین اساتید استاد تاج هم همان میرزا حسین خضوعی (ساعت ساز) و شاخص ترین آنها هم سید رحیم بوده است. البته لازم به ذکر است که استاد تاج از نایب اسدالله نی زن هم بسیار فرا گرفته بودند. روزی نبود که استاد تاج از استادانشان بخصوص سید رحیم اصفهانی چیزی نخوانند یا نقلی نگویند. گویا سید رحیم قدری صدایش را در گلو می انداخته و تودماغی حرف می زده است و به استاد تاج می گفته «تاج زاده».
من شاگرد تلفنی استاد کسایی هستم
مرحوم استاد کسایی در کلاسشان تنها ردیف سازی را درس می دادند یا در کنار آن به آموزش ردیف آوازی نیز می پرداختند؟
بیشتر ردیفِ سازی را درس می دادند، اما چون آقای کسایی صدا داشتند، ردیف آوازی را هم درس می دادند. روزهای سه شنبه هم در رادیو ردیف آوازی را آموزش می دادند که من همه‌ی آنها را با همان ضبط صوتم ضبط می کردم و حتی اگر در خیابان یا در تاکسی هم بود، باز این درس های سه شنبه های استاد کسایی را که از رادیو پخش می شد، ضبط می کردم. ایشان در این نشست ها همراه با سه تار گوشه ها را می خواندند و بعد هم می نواختند.
در کنار استاد حسن کسایی چندی پیش بنده گفت وگویی تصویری از استاد افتخاری با آقای فرید صلواتی دیدم که در آن گفتگو، آقای افتخاری بسیار از ردیف آوازی استاد کسایی تعریف می کنند؛ خواستم نظر شما را هم که شاگرد استاد کسایی بوده اید، درباره‌ی ردیف آوازی ایشان بدانم.
البته من بدین صورت که حضوری در مقابل استاد کسایی بنشینم، شاگردشان نبوده ام؛ اما تمام نوارهای آموزششان را از رادیو ضبط کرده ام. دیگر اینکه من بیشترین تلفن ها را به استاد کسایی می زدم و مثلاً به ایشان می گفتم: استاد، «حسین» را به من یاد بدهید. ایشان می فرمودند، حسین نه، گوشه‌ی «حسینی». می گفتم: آقا «مسیح» را به من یاد دهید؛ می گفتند: مسیح نه، «مسیحی». ازاین رو من شاگردِ تلفنی و بیشتر همسفرِ ایشان در این طرف و آن طرف رفتن در شهر اصفهان بوده ام و کمتر به صورت حضوری در محضرشان تلمّذ کرده ام. اما در پاسخ به پرسش شما هم این را می توانم بگویم که من آموزش های آوازیی که از استاد حسن کسایی گوش داده و یاد گرفته ام، بی نظیر می بینم. استاد کسایی در اواخر عمر هم اقدام نمودند به جمع آوری و ضبطِ دوباره‌ی این ردیف در استودیو که البته این کار، مانند آن ردیفی که در آن سال ها از رادیو اصفهان پخش می شد، نشده است.
خاطره ای از استاد محمد طاهرپور
محبت بفرمایید و درباره‌ی کلاس هایی هم که نزد مرحوم استاد طاهرپور داشته اید، قدری توضیح بفرمایید.
البته نمی توان گفت کلاس، بلکه هم نشینی های بنده در محضر استاد محمد طاهرپور از حدود سال ۱۳۷۰ شروع شد و بعد از آنکه با ایشان آشنا شدم، مراوداتمان طوری بود که من ساعت پنج، شش بامداد یک فلاسک چای و یک فلاسک آب جوش با پولک و نبات در ماشینم می گذاشتم و ایشان را سوار می کردم و می رفتیم پل بزرگمهر. آنجا استاد به من می گفتند یک چای بریزید بخوریم. قبل از ظهر هم که می شد به ایشان می گفتم: «آقا بروم برایتان بستنی بگیرم؟» ایشان می گفتند: «خیر؛ ما بدنمان داغ است و بستنی سرد؛ من دوستی داشته ام که بستنی خورد و مُرد!» ما وقتی به پل بزرگمهر می رسیدیم، ایشان می فرمودند: «از هم جدا می شویم تا سه ربع، یک ساعت دیگر، که در همین جا باردیگر هم را ببینیم.» می پرسیدم: «چرا استاد از هم جدا شویم.» می گفتند: «من می خواهم آوازها و خاطراتمان را تداعی کنم و اگر ما با هم صحبت نماییم، آن خاطرات من تداعی نمی گردد.» این، خودش برای منِ محبّی زاده یک درس بود که ایشان در سنّ حدود هشتاد، نود سالگی بودند اما چه قدر شوق دارند که خاطرات و آوازها و نشست های قدیمی شان را مرور کنند.
در کنار استاد سید محمد طاهرپور این پرسش همیشه در ذهن بنده بوده که با وجود اینکه مرحوم استاد طاهرپور صدای قوی و زیبایی داشتند، چرا به جز معدودی آواز که در محافل خصوصی اجرا شده، اثر دیگری از ایشان به گوش مردم نرسیده است.
آقا، آنچه من در نشست ها و در منزل ایشان پای درد دل ایشان گوش داده ام، این بوده که استاد محمد طاهرپور بسیار بسیار افسوس گذشته را می خوردند و می گفتند که چرا پا نداد من بروم در استودیو کاری را ضبط کنم؛ چرا من این کار را با خودم کردم؟ و می گفتند: «آقای محبّی زاده، حالا این نوارهایی را که من در محافل خصوصی خوانده ام، می توانم پالایششان کنم؟» پسر ایشان هم به من فرمودند که کجا می شود این آثار را پالایش کرد تا صدای اضافه را از آنها حذف نمود و بتوان صداهای پدر را منتشر نمود. من گفتم تا حدّی می شود این نوارها را پالایش کرد، اما در استودیو خواندن، یک چیز دیگر است. خلاصه اینکه جور نشده بوده که ایشان بروند و صدایشان را ضبط کنند و الّا آقای طاهرپور لایق ارایه‌ی بهترین ها بودند، درحدّی که استاد کسایی بزرگ می فرمودند: «نمکی که در صدای استاد طاهرپور هست، در صدای عموی ایشان، یعنی استاد حسین طاهرزاده نبوده است.»
ویژگی های شیوه‌ی آواز اصفهان
شما، یکی از استادان آواز ما در مکتب آواز اصفهان هستید؛ مکتبِ آواز اصفهان چه خاصیت هایی دارد؟
استاد حسن کسایی می فرمودند که نگویید «مکتب»، بگویید «شیوه‌ی اصفهان». یک شب هم که همراه با بنده زاده در رادیو فرهنگ دعوت شده بودیم، کارشناس آن برنامه، آقای جواد بشارتی، گفتند مکتب اصفهان؛ گفتم: «استاد کسایی گفتند بگویید شیوه‌ی اصفهان». آن شب مقدار زیادی از عقیده و ایده‌ی استاد کسایی در اینباره به حق دفاع کردم. اما من دلم می خواهد چند نکته از نکاتی را که در شیوه‌ی آوازی اصفهان هست، در اینجا گوشزد کنم. در شیوه‌ی اصفهان، شعر صحیح و واضح ادا می شود. دیگر اینکه اول شعر را خواننده به بیننده یا شنونده تحویل می دهد، سپس تحریر مناسب، بجا و متوع را اجرا می کند. در شیوه‌ی اصفهان هر آوازی تحریرها و صنایع صوتیِ خودش را می طلبد، نه اینکه یک نوع تحریر در همه‌ی آوازها داده بشود. در شیوه‌ی اصفهان شعر جویده نمی گردد، شنونده به سادگی می تواند شعر را بنویسد. نکته‌ی آخر هم اینکه در شیوه‌ی اصفهان، شعر مناسبِ زمان، مکان، جلسه، افراد حاضر در جلسه و فصل سال اجرا می شود.
این ویژگیِ آخر، همان است که با عنوان «مناسب خوانی» شناخته می شود و به راستی که حقِ کامل «مناسب خوانی» در شیوه‌ی اصفهان و اجراهای استادانِ این شیوه ادا شده است.
بله، همان مناسب خوانی است؛ و این را هم بگویم که تمام آثار هنریِ موسیقایی در همین مناسب خوانی است که خلاصه می شود و جلوه دارد و حق مطلب شان ادا می شود.
همکاری با استاد محمود تاجبخش
در کارنامه‌ی هنری شما، سابقه‌ی همکاری با روان شاد استاد محمود تاجبخش، نوازنده‌ی چیره دست سه تار و ویلون، نیز به چشم می خورد. آشنایی جناب عالی و مرحوم استاد تاجبخش چگونه رقم خورد؟
من از سال ۱۳۵۳ که در رادیو اصفهان می خواندم، دو سه کار از مرحوم استاد برازنده خواندم، دو سه کار هم از مرحوم محمود بلوری، استاد عود، خواندم و سال ۱۳۷۵ یک آوازی خواندم و فرستادم برای شورای موسیقی صداوسیما در تهران که آقایان فریدون شهبازیان، احمدعلی راغب، محمود تاجبخش، علی معلم و علی رحیمیان عضو آن شورا بودند. بعد به من زنگ زدند که آقا این نوار را شما خوانده اید؟ گفتم: «بله، قابل نیست!» گفتند فلان روز تهران باشید. من هم رفتم و آنجا یک قطعه خواندم و دیدم که یک مردِ مسن سالی یک نگاه های قشنگی به من می کند، اما من ایشان را نمی شناختم. تا آواز من خلاص شد، نوار کاستی را که داده بودم گذاشتند و آقای راغب گفتند: «آقای محبّی زاده خواننده‌ی قدیمی رادیو اصفهان است و من صدایش را گوش داده ام، خوب است.» من یک سه گاهی از کارهای آقای بلوری خوانده بودم که در آن جلسه آنرا پخش کردند. پس از پایانِ پخشِ آن اثر، دیدم همان مرد مسن، یعنی آقای استاد محمود تاجبخش که از برجسته ترین شاگردان استاد صبا بود، گفتند که من برای شما یک آهنگ در ابوعطا می سازم. اصلاً من از شادمانی می خواستم تا سقف آن اتاق بپرم. دَه روز نگذشت که شعری از مرحوم استاد مشفق کاشانی با آهنگ استاد تاجبخش و با صدای حقیر با عنوان «جام صفا» اجرا شد. همین که این را خواندم، استاد تاجبخش فرمودند که یک کار دیگر در ترک می خواهم برایت بسازم که شعر آن کار هم از استاد مشفق بود و من افتخار اجرای این دو کار را داشتم.
استاد محمود تاجبخش خاطره‌ی خاصی از مرحوم استاد تاجبخش به خاطر دارید؟
ما خیلی با هم دوست شده بودیم و تا وقتی که چراغ عمر ایشان خاموش شد، با هم بودیم. ایشان خیلی به صدای من علاقه داشتم. من می رفتم به خانه‌ی ایشان که نزدیک کنسولگری ایران و روس بود. ایشان می گفتند: «وقتی تو می خوانی مانند این است که انگار صدایت دارد از رادیو پخش می شود. بنشین تا من ساز بزنم و تو بخوانی.»
این را هم دوست دارم که از حضرت عالی بپرسم که آیا شما با مرحوم استاد سالک اصفهانی که شعر تصنیف «آتش دل» را سروده اند و در اوایل دهه‌ی نود از دنیا رفته اند، دیداری داشته اید؟
خیر، بنده شخصاً ایشان را ندیده ام. اما آن زمان که آقای علی معلم مدیریت مرکز موسیقی صداوسیما را برعهده داشتند، از من دعوت نمودند که بروم و پانزده تا از کارهای استاد تاج را بازخوانی کنم. بنده گفتم من این کار را نخواهم کرد؛ برای چه باید این کار را انجام بدهم؟ گفتند که از بس «آتش دل» را زیبا خوانده ای! و برای همین کار یک جایزه ای هم به ما دادند. آنجا قرار بود از استاد حسن صدر سالک دعوت بشود که بیایند در رادیو، اما حال ایشان مساعد نبود و نشد که بنده زیارتشان کنم.
محفل انس منزل شاطر رمضان
جناب استاد، شما در این گفتگو اشاره ای هم به مرحوم شاطر رمضان ابوطالبی کردید؛ لطف بفرمایید و کمی هم درباره‌ی محافل موسیقایی خاطره انگیزی که در منزل مرحوم شاطر رمضان برگزار می شد، توضیح بفرمایید.
مرحوم شاطر رمضان ابوطالبی، رحمة الله مقابل، با این که از موسیقی هیچ چیزی نمی دانست، آن قدر عشق و علاقه یشان به موسیقی زیاد بود که گاه از طرب و شور و حالی که در وجودشان بوجود آمده بود، حالتِ زیبایی بروز می داد که ما از شور و شوق ایشان به وجد می آمدیم. از افرادی که به منزل ایشان می آمدند، می توانم از مرحومان سروری ها، عیسی خان تنبک نواز، استاد حسن کسایی، استاد جلیل شهناز و استاد سخای اصفهانی نام ببرم. من هم که در رکاب استاد تاج بودم و با هم می رفتیم. گاهی هم آقای یزدخواستی تشریف می آوردند. یک دوست دیگری هم داشتیم از شاگردان استاد تاج به نام آقای رضا قرنیان که ایشان هم می آمدند.
مرحوم شاطر رمضان ابوطالبی در کنار استاد جلیل شهناز مرحوم شاطر ضبط صوت های ریلی داشت و اجراهای هنرمندان در آن مجلس را ضبط می کرد. اما من پس از درگذشت مرحوم شاطر رمضان دیگر به آن محفل نرفتم.
دلیل خاصی داشت؟
با درگذشت مرحوم شاطر رمضان یک مقداری حالت غصه و غم عمیقی به من دست داد که دیگر نتوانستم خودم را راضی کنم و بروم آنجا و جای شاطر را خالی ببینم، از بس که این مرد خالص بود.
استاد تاج لقب «جِقّه» را به استاد اکبر لقا داد
جناب استاد، کمی هم از آوازخوانِ نامدار اصفهان، مرحوم استاد اکبر جِقّه، بفرمایید.
این دوست عزیز من، فامیلی شان «لقا» بود اما استاد بزرگوارِ من، استاد تاج، لقب «جقّه» به ایشان داده بودند به صورتی که اصلاً دیگر شخصی ایشان را لقا صدا نمی کرد و همه می گفتند اکبر جقّه. ازبس استاد تاج همه‌ی هنرمندان را تکریم می کردند و بزرگ می داشتند، چه پشت سر، چه روبه رو. مرحوم استاد جقّه سال ۱۳۸۰ در منزل ما میهمان بودند و آقای استاد خسرو چناریان با ایشان آمده بودند، عیادت بنده و در اینجا آقای چناریان قطعاتی به یادماندنی در بیات اصفهان با ویلون نواختند و من گوشه ای به نام «عبری» را همراه با ایشان خواندم که در آنجا، ۲ بیت هم استاد جقّه خوانده اند.
آوازخوانی که هنگام آوازخواندن از دنیا رفت
شما در بخشی از گفتگو، ذکر خیری هم از مرحوم استاد حسین قدیری گزی، شاگرد قدیمی مرحوم استاد تاج، فرمودید. ایشان مرگی استثنایی و عجیب و غریب داشتند. لطفاً در اینباره هم اگر نکته ای دارید، ذکر بفرمایید.
من از جوانی به صدای آقای استاد حسین قدیری گوش می دادم. ایشان در رادیو ارتش می خواندند. ایشان در یک جلسه ای آواز بیات ترک را داشتند می خواندند و خیلی جالب است که وقتی که این آواز را رساندند به گوشه‌ی «شکسته»، قدّ ایشان هم شکست و خمیده شد؛ داشتند، گوشه‌ی شکسته را می خواندند که سکته امانشان نداد. من این را در فیلم آن مجلس به چشم دیدم.
استاد حسین قدیری گزی گویا آن محفل و اجرای ایشان در شبِ میلاد حضرت امیرالمؤمنین (ع) در سال ۱۳۷۹ بوده است؟
بله، بزرگانی هم در آن مجلس حضور داشتند. بعد هم مراسم ترحیم مرحوم قدیری در مسجد «درب کوشک» اصفهان در خیابان طیب برگزار گردید که استاد کسایی و استاد داوود رشیدیِ هنرپیشه هم حضور داشتند.
همه‌ی زندگی ما شده است، تقلید از موسیقی بیگانه
جناب استاد، برای بخش پایانی این گفتگو می خواهم این را از شما بپرسم که با عنایت به این که شما هم محضر استادان بزرگِ گذشته را درک کرده اید و هم به پرورش نسلِ جوان در زمینه‌ی آموزش آواز اشتغال دارید، آینده‌ی آواز اصیل ایرانی و بخصوص آواز شیوه‌ی اصفهان را چگونه می بینید؟
علاقه مندان به آواز اصیل ایرانی که استاد کسایی و استاد تاج گفتند، نگویید «سنتی»، بگویید «اصیل»، حالا هم هستند؛ دوست داران آواز اصیل ایرانی همواره بوده اند و هستند و خواهند آمد. اما متأسفانه شرایط ارائه موسیقی و آواز اصیل از رسانه های مملکت ما ضعیف است. آیا این سازهای موسیقی ما، فقط صدایش خوب است و خودش بد است که تصویر ساز را نشان نمی دهند؟! من دوست دارم با یک نفر از عزیزانی که دستور این کار را می دهند، نشستی داشته باشم و با هم در اینباره بحث نماییم تا متوجه شوم که نشان دادنِ ساز چه عیبی دارد و ببینم کدام یک، دیگری را قانع خواهیم کرد؟
به جز این، مساله‌ی دیگر این است که متأسفانه اصلاً در صداوسیما یک آواز قشنگ پخش نمی گردد. همه‌ی زندگی ما شده است تقلید از موسیقی بیگانه! آخر این موسیقی بیگانه که جزو تمدّن و فرهنگ ما نیست. ما افتخار می نماییم به زبان فارسی، افتخار می نماییم به آواز اصیل، افتخار می نماییم به هنرمندانِ قدیمی قبل از خودمان، نباید طوری باشد که ما اینها را بایگانی نماییم و کار را به جایی برسانیم که در آینده بگوییم ما یک روزی موسیقی اصیل «داشتیم». نهایتاً اینکه متأسفانه من آینده‌ی درخشانی برای آواز اصیل نمی بینم. من باید حقیقت را بگویم؛ من نمی توانم به دروغ بگویم، موسیقی و آواز اصیل ما رو به پیشرفت است؛ آخر کجا موسیقی ما رو به پیشرفت است؟! درواقع موسیقی و آواز اصیل ما رو به افول است. وقتی ما دیگر صدایی مثل صدای اکبر گلپایگانی، مثل صدای رضاقلی میرزا ظلّی، اقبال آذر، آقای ایرج، آقای شجریان، آقای نادر گلچین نمی شنویم، چه می توان گفت؟ وقتی هم اجازه داده نمی گردد هنرمندی رشد کند، چگونه این آواز پیشرفت خواهد کرد؟ من پانزده سال برای پسرم (مرتضی محبّی زاده) زحمت کشیدم و آواز یادش دادم، اما جایی نیست به جهت اینکه او و امثال او آوازشان را عرضه کنند. پسرم به من می گوید کجا من بروم بخوانم و من خجالت می کشم. جای تأسف است.
منبع: bartariha.ir
این مطلب را می پسندید؟
(0)
(0)
تازه ترین مطالب مرتبط
نظرات بینندگان در مورد استاد مصطفی محبی زاده و یك سینه خاطره از موسیقی ایرانی