استاد جامعه شناسی:
باید در شریعتی ناقدانه و سنجش گرانه اندیشید
به گزارش برتریها ۲۹ خرداد ماه ۱۳۹۹ كه پیش رو داریم چهل و سومین سالروز درگذشت دكتر علی شریعتی می شود. با وجود گذشت حدود نیم قرن از درگذشت او، اما هنوز از او حرف می زنیم. ولی چرا؟
روزنامه ایران در گفت و گو با مقصود فراستخواه جامعه شناس، آورده است: چه چیزی در اندیشه علی شریعتی، ما را ناگزیر از این رجعت می کند؟ چرا با توجه به این سطح از اثرگذاری، شریعتی دیگری در تاریخ تفکر ما تکرار نشد؟ واکاوی چرایی این امر، مبحث گفت وگوی ما با دکتر مقصود فراستخواه، جامعه شناس و استاد دانشگاه شد. او علل قابل تأملی را برای این «بی جانشین ماندن شریعتی» ذکر می کند.
جناب فراستخواه، فکر می کنید چرا تابحال شریعتی بی جانشین مانده است؟
شریعتی فرزند روزگار خود بود. او مؤلفی بود که تا حدی مخاطبان و زمانه اش هم در تألیف خود او سهیم بودند. ما اغلب فکر می نماییم یک مؤلف همچون شریعتی و آل احمد، بیرون گفتمان ها و پارادایم ها ایستاده اند و از بالا می نگرند و متن های خویش را با قدرت می سازند. در صورتیکه مؤلف ها خود نیز، ساخته می شوند. مؤلف ها فقط نمی نویسند بلکه خود هم نوشته می شوند. همان گونه که شریعتی می نوشت، خود هم نوشته می شد. متن شریعتی به شکل اجتماعی و در شبکه ای با مقیاس ملی و جهانی آن روز ساخته شد؛ در نتیجه این شریعتی، دیگر امروز قابل تکرار نیست.
چرا؟
چون زمانه ای که شریعتی می زیست، دوره جنگ سرد بود اما امروز از جنگ سرد گذر کرده ایم. در زمانه شریعتی پارادایم چپ غالب بود در صورتیکه امروز پارادایم نئولیبرالی غالب است. در دوره شریعتی نوسازی در ایران یک ایدئولوژی دولتی فاسد بوروکراتیک بود؛ در نتیجه، نوسازی در زمان شریعتی امری مبتذل بود. اما امروز آن نوسازی را نداریم در برابرش برعکس، حاشیه ها بر آن متن شوریده اند و خود یک متن مسلط شده اند. در گفتمان رسمی امروز جامعه، به شکلی خردستیزی و نوستیزی می بینیم. پس مسأله شریعتی «نوسازی» بود اما مسأله امروز ما «نوستیزی» است و دیگر آن نوسازی مبتذل مشکل ایران نیست؛ اما مشکلات دیگری هست.
چرا برای انسان امروزی و جامعه کنونی هنوز شریعتی جاذبه دارد؟ این دلبستگی که به اندیشه شریعتی وجود دارد، از کجا ریشه می گیرد؟
امروز در گفتمان رسمی ما فوبیاهایی نسبت به تمدن جدید و جهان نهادینه شده است که به نحو سیستماتیک نسبت ایران با دنیا را گرفتار خدشه می کند و ما را از همراهی خلاق، پرشتاب و پیشرو جهانی باز می دارد. در نتیجه، آن رتوریک خاص شریعتی با آن احساس ها و هیجانات ایدئولوژیک بزرگ، طبعاً در جامعه امروز ما ساخته نمی گردد. نمی توان انتظار داشت همان متن شریعتی، امروز هم بازسازی شود. البته چون شریعتی فرزند اصیل کویر در شهر بود و به لایه های پایین تر طبقه متوسط بخصوص در قشرهایی با علایق مذهبی در کف جامعه تعلق داشت فهمیدنی است گروه های دردمند بخصوص مذهبی در جامعه ما هنوز دلبستگی هایی صمیمانه به اندیشه شریعتی دارند؛ چون که او «اسلام» و «ایران» را و «سنت» و «عقلانیت» را توأمان و «خرد»، «آزادی»، «عدالت»، «عرفان» و «برابری» را یکجا می خواست.
شریعتی فقط قابل فروکاسته شدن به اجتماعیات و بخصوص صورت بندی ایدئولوژیک آن نیست. در «کویریات» و «هبوط» ما با یک تنش عمیق وجودی و درد دیرین انسانی و خاطرات عمیق مواجه هستیم؛ مگر می توانیم از آنها رخ برتابیم و بی تفاوت باشیم؟ آنها زبان آشنای ما از قعر کویر و آه های عمیق انسانی هستند. این ادبیات هنوز هم برای بخش های زیادی از تنش های وجودی ما و انسان امروزی و جامعه کنونی جاذبه دارد. ولی خود شریعتی به مثابه یک شریعتی، دیگر ساخته نمی شود؛ چون امروز مردم با مسائل متفاوتی درگیرند. «سلبریتی ها» به شکلی می کوشند جایگزین «روشنفکران» شوند. بنابراین، شریعتی دیگری در زمانه ما، نه به آن صورت قبلی ایجاد می شود و نه تکرار می شود.
با این وجود، پس چرا هنوز هم از شریعتی حرف می زنیم؟
شریعتی، فراموش نمی گردد چون او بخشی از خاطرات ما و تاریخ معاصر ما است. در او ژانری و رتوریکی هست که همچنان برای بخش هایی از جامعه پژواک دارد و معنا می یابد. در نتیجه نمی توان اظهار داشت که جذابیت شریعتی یکسره از میان رفته است؛ اما وقتی عمیق تر مطالعه می نماییم دست کم بنا به مطالعات بنده، رجوع امروزی به شریعتی هم نوعاً به شکلی اقتضایی است؛ به تعبیری، یک نوع رجوع زیباشناختی و گزینشی است؛ جنبه هایی از اندیشه شریعتی بنا بر مقتضیات امروزی گزینش می شود و برخی از معانی در دستگاه فکری او به شکل مفرد و موردی، مصرف می شود. این در حالیست که در دهه۵۰، شریعتی بعنوان یک «دستگاه فکری منسجم» مورد رجوع قرار می گرفت؛ اما امروز شریعتی تنها مصرف می شود؛ «منبعی تاریخی» است و دیگر یک «مرجع» نیست.
گویی عصر نخبگان بزرگ به سر آمده و امروز اگر روشنفکرانی هم باشند نوعاً روشنفکرانی آماتور در قد و اندازه کوچک، ارگانیک، محلی، موردی و معمولی هستند که درگیر مسائل خاصی مانند جنسیت، هویت، زیست بوم، مناسبات کار، اقوام، سبک زندگی و... هستند و حسب مورد هر یک در حوزه خاص اهمیت می یابند.
۴۲ سال پس از شریعتی، آیا حالا نگاه جامعه به آرای او واقع بینانه شده است یا هنوز هم با «حب» و «بغض» از جانب موافقان و مخالفانش قضاوت می شود؟
شریعتی، روشنفکری «قابل احترام» و در عین حال «قابل انتقاد» است. در عین حال که نباید در شریعتی خیره شد نباید هم او را غارت کرد. این اخلاقی نیست. باید در شریعتی «ناقدانه» و «سنجش گرانه» اندیشید؛ نه اینکه در او متوقف گردید. ما روی شانه غول هایی همچون شریعتی، آل احمد، ساعدی و رحیمی ایستاده ایم. چشم های ما بهتر از آنها نمی بیند، اما چون روی شانه آنها نشسته ایم شاید باهم و به کمک هم بتوانیم بیشتر ببینیم. نسلی که در زمانه ای متفاوت از او زندگی می کند حق دارد باردیگر در کار و بار خود مستقلانه بیندیشد و تصمیم بگیرد. نسلی که با مسأله هایی به غایت پیچیده و متفاوت درگیر است که امثال شریعتی اصلاً درگیر نبودند.
شریعتی یک جریان از سنت متنوع روشنفکری است. اگر یک نسل بخواهد حتی این سنت را حاشا نکند باری نیاز دارد که در آن سنت، تجربه های تازه ای کسب کند و بدون اینکه به پشت سر خیره شود، لحظه حال و مسیر سخت پیش روی خویش را ببیند و فکری به دردهای مکرر و دم به دم نوپدید خویش کند.
چه مؤلفه هایی از جامعه ایران برای شریعتی «مسأله» شد و او برای تغییر آنها تلاش می کرد؟
کار یک روشنفکر منفی بافی تصنعی نیست؛ بلکه نقد جدی و مسأله مند کردن است. روشنفکر، آنچه را در زمانه ای «ناچیز» شده است، به چشم همه می آورد. شریعتی «جامعه ایران» زمان خویش را مسأله کرد. او از وضع ایران نارضایتی هستی شناختی داشت و این را در متون و گفتارهای خود بیان و عیان کرد.
شریعتی می کوشید نشان دهد «جامعه ایرانی» آن طور که هست برای قشرهای آگاه مسئولش رضایت بخش نیست. طرح تغییر شریعتی حاصل این نارضایتی او بود. او، نوعی آگاهی «ملی»، «طبقاتی» و «اجتماعی» در طیف بزرگی از طبقه متوسط ایرانی را صورت بندی کرد تا بتواند از زخم ها و تنش های جدی زمانه اش حرف بزند. در دوره شریعتی، نهاد سلطنت در ایران به خودکامگی رسیده بود و به نخبگان مستقل ملی اعتنا نداشت، دستاوردهای مشروطه و خاطرات جنبش ملی را نادیده می گرفت. شریعتی این استبداد نهادینه شده را به «مسأله» بدل کرد.
دولت، یک جانبه، متولی پروژه مدرنیزاسیون رسمی شده بود؛ پروژه ای از بالا و بوروکراتیک و فاسد که متن جامعه را دور می زد و حاشا می کرد. شریعتی این را مسأله کرد. رشد سرمایه داری نفتی فریبنده و نابرابر و ناپایدار را مسأله کرد؛ چون که نتایج این رشد به صورت برابر به همه اقشار جامعه نمی رسید. شریعتی مدرنیته و توسعه و پیشرفت و رونق و رفاه اجتماعی را لازم می دید اما با خردباوری انتقادی و عدالت خواهانه و جامعه گرا. همچنین، سنت های معنوی و دینی ایرانی، گرفتار انحطاط شده و نوعی از جهالت و تحمیق و واپس گرایی بر جامعه مذهبی غالب شده بود. شریعتی نمونه ای از طبقه متوسط تحصیلکرده با علایق دینی بود که نمی توانست به نهاد دین به مثابه یک ساختار با دوام اجتماعی بی تفاوت باشد، با این وجود نسبت به وضعیت موجود تاریخی و زمان غبار گرفته و رسوب یافته آن و درک متحجر از دین و عملکرد نهاد دینی انتقاد داشت و از تعصبات و مناسک گرایی زمانه رنج می برد. به همین دلیل، کوشید تا «ایران» را و «دین» را به مسأله بدل کند.
شریعتی از کدام یک از این مسأله ها، بیشتر رنج می برد؟ و خود چه چاره ای برای آن عرضه کرد؟
شریعتی نمونه ای از فکر انتقادی و عمل انتقادی «درون مان» بود. جامعه ایران محتویات تاریخی سنگینی دارد همچون این محتویات تاریخی «دین» است. رنجی که شریعتی می کشید این بود که نمی گردد از این تاریخ متراکم طفره رفت یا با آن غیرمسئولانه رفتار کرد ولی نباید هم، اسیر و برده آن شد. اگر قرار بر تغییری در ایران هست این تغییر باید از وضع فرهنگ و درک ها و عادت واره ها و باورداشت ها و مناسبات و برخی رفتارهای نادرست دینی آنها آغاز شود. تجددخواهی دینی و انتقادی و جماعت گرایانه شریعتی از اینجا نشأت می گرفت.
شریعتی، احساس می کند که ایران جهان زده شده است و درک مرسوم زمانه اش گرفتار نوعی لامکانی شده است. مد زمانه شده بود؛ که ایران هم سراسیمه و غافلانه، بخشی از لامکان دنیای جدید باشد. اما شریعتی احساس می کند نمی توانیم با طفره رفتن از خودمان و تاریخ مان و فلات فرهنگی مان به صورت گزاف، زائده ای از لامکان دنیای مدرن شویم.
شریعتی تاکید دارد که ایران خود یک مکانی است و تاریخ دارد و با بیگانگی از خود نمی توان در زمین دیگران خانه ساخت. باید خود بود و البته از تجربه های جدید دیگری و دنیا هم آموخت و با آن داد و ستد کرد اما از راه یک همراهی انتقادی و خلاق. در تحلیل راهبردی شریعتی، پروژه رسمی نوسازی دولت سالار از بالا، با تاکید بر خام فروشی نفت و سپس توزیع نابرابر این ثروت عمومی، آن هم بدون گفتگو با جامعه و با بی اعتنایی به سنت های اجتماعی، بدون توجه به بخشی از تاریخ میانی ایران، بار کجی است که به منزل نمی رود و کار ایران به سامان نمی رسد. بنده که دانشجوی آن دوره بودم این دعوت شریعتی را با پوست و گوشت و استخوانم احساس می کردم و الان هم همان احساس در من هست. اینچنین بود که شریعتی وضع ایران را مسأله می کرد و بدین نسق بود که روشنفکری از نوع شریعتی به صورت یک نقد درون مان و یک فرایند ریشه دار اجتماعی ساخته می شد و گر نه هر خسی از رنگ گفتاری بدین ره کی رسد.
پروژه شریعتی برای جامعه ایرانی چه بود و چه طیفی را نمایندگی می کرد؟
شریعتی نماینده یک نارضایتی هستی شناختی اصیل روشنفکری بود درست مثل فردوسی که او هم وضع زمانه اش را رضایت بخش نمی دید. فردوسی معترض بود به اینکه سیطره عرب، فرهنگ و تاریخ ایرانی را حاشا می کند. او با نگاشتن شاهنامه و ساخت یک اثر حماسی به بازخوانی و بازسازی اسطوره ها و ادبیات ایرانی پرداخت و کوشید تا فرهنگ و تاریخ ایرانی را و هویت ایرانی را در مواجهه با «دیگری» عرب مسلط و سیطره جو، از نو تعریف کند.
شریعتی هم در مواجهه با جهان گرایی غیرمسئولانه جدید و یک نوع غرور شرق شناسانه و پسااستعماری که طی آن تاریخ ایرانی، خود ایرانی، فلات فرهنگی و تاریخ میانی اش به یک ابژه تبدیل می شد، می ایستد و اصرار دارد که فرهنگ و تاریخ ایرانی می تواند با فرهنگ جدید جهانی «گفت وگوی خلاق» داشته باشد و ضمن اقتباس از تجربه های دنیای مدرن و دستاوردهای مدرنیته، از خود هم طفره نرود و درون مان را نقد کند و خود باشد و با آن دیگری غربی هم گفتگو کند و مبادله خلاق در پیش گیرد. بنابراین، سنت ها از یک سو، برای شریعتی مسأله است ولی در عین حال، چاره هم هست و می کوشد با یک رویکرد وبری، به تفسیری از باورها و سنت های دینی کمک نماید که می توانند منشأ رشد، تحول و مشارکت اجتماعی باشند و از آنها برای بهبود بخشیدن به زندگی مردم بهره بگیرد. اذعان می کنم پروژه پرمخاطره ای بود و شریعتی این خطر را به هر علت یا دلیلی به جان خرید.
بنابراین، شریعتی جامعه ایرانی را باردیگر تعریف می کند. به زعم او، جامعه ایران صرفا یک ظرف خالی و تهی نیست، یکسره فقدان هم نیست. در عین حال که مسائلی همچون تحجر، جهالت، نابرابری، تعصبات، عقده ها، انحطاط و واپس گرایی و استبداد دارد اما از قابلیت ها و ظرفیت های مثبتی برای پیشرفت برخوردارست و می کوشد تا با صورت بندی «طرح تغییر»، جامعه ایرانی را از نو تعریف کند.
این مطلب را می پسندید؟
(1)
(0)
تازه ترین مطالب مرتبط
نظرات بینندگان در مورد باید در شریعتی ناقدانه و سنجش گرانه اندیشید